افغانستان از دیرباز به‌عنوان مهم‌ترین و بزرگترین تولیدکننده مواد مخدر سنتی در دنیا شناخته می‌شود و این مقام را از اوایل دهه نود میلادی قرن گذشته (طبق گزارش سازمان ملل از سال 1992) در اختیار دارد. طبق گزارش‌های نهادهای رسمی داخلی و بین‌المللی حدود 35 تا 40 درصد مخدر تولیدی در افغانستان از ایران را برای قاچاق به کشورهای منطقه و به خصوص اروپایی استفاده می‌کنند.

افغانستان به‌تنهایی بیش از 90 درصد مخدر تریاک دنیا را تولید می‌کرد. با این وجود در آخرین گزارش دفتر سازمان ملل در امور جرم و مواد مخدر که در 14 آبان‌ماه سال 1402 (5 نوامبر 2023) منتشر شد تولید تریاک در افغانستان کاهش 95 درصدی داشته است و این نهاد میانمار را به‌عنوان بزرگترین کشور تولید کننده تریاک معرفی کرد. این در حالی است که همین نهاد در اواسط سال میلادی گذشته اعلام کرده بود که افغاستان با تولید حدود 80 درصد تریاک دنیا بزرگترین تولیدکننده این نوع مواد مخدر است.

طبق گزارش دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرائم سازمان ملل، میزان زمین‌های تحت کشت کوکنار (خشخاش) 28 درصد در این سال بیشتر شد و تولید جهانی تریاک در سال 2022 به میزان هفت هزار و 800 تُن رسید. به عبارت دیگر در این سال میلادی 6 هزار و 240 تن مخدر تریاکی که در جهان توزیع شد تنها در اراضی افغانستان کشت و تهیه شد.

اما اینکه تنها طی یک سال و فقط با اعلام ممنوعیت کشت خشخاش از حاکمیت جدید افغانستان تقریباً به صفر رسیده است، در عمل و نظر می‌تواند غیرواقع گرایانه باشد مگر توجیه منطقی و بر مبنای آمار و گزارش‌های رسمی باشد که تاکنون هیچ نهادی علتی برای آن اعلام نکرده است.

آمارهای ناهمخوان

همانطور که گفته شد طبق گزارش سازمان ملل تولید تریاک در افغانستان کاهش 95 درصدی داشته است. البته پیشتر «ملا عبدالحق همکار» معاون مبارزه با مواد مخدر وزارت داخلی طالبان در 30 شهریور 402 مدعی شد که «کشت خشخاش درافغانستان به صفر رسیده و در یک سال گذشته نیز بیش از 78 هکتار از کشتزار این ماده مخدر تخریب شده‌ است.»

حال اگر همان گزارش سازمان ملل را محور بررسی قرار دهیم خواهیم دید که در سال 2023 تنها 312 کیلوگرم ماده مخدر تریاک تولید شد. اما گزارش ستاد مواد مخدر نهاد ریاست جمهوری نشان می‌دهد که طی همین سال 445 تن مواد مخدر در کشور کشف شده که البته نسبت به سال قبل کاهش 15 درصدی ترانزیت این مواد را نشان می‌دهد. البته این کشفیات مربوط به تریاک است و مشتقات مربوط به این مخدر مانند مخدرهای صنعتی را شامل نمی‌شود.

باید به این اعداد نکته دیگری اضافه کرد و آن هم کشف 92 درصدی تریاک جهان در ایران است.

اسکندر مؤمنی دبیر کل ستاد مبارزه با مواد مخدر شهریورماه سال گذشته علاوه بر این خبر گفته بود که «میزان‌ تولید تریاک در افغانستان از 20 سال گذشته تا حدود دو سال، 50 برابر شده به طوری که براساس آمارهای رسمی سازمان ملل، میزان تولید در این کشور از 200 تن به 9 هزار و 500 تن رسیده است.»

با این حال اینکه میزان تریاک کشف‌شده در ایران از میزان کل تولید آن بیشتر باشد، از تناقض‌گویی در آمارهای منتشرشده تولید این ماده مخدر حکایت دارد. ادعایی که از سوی سازمان ملل تکرار شده در حالی که پس از خروج آمریکا از این کشور در سال 2021 عملاً هیچ آمار رسمی بین‌المللی از افغانستان میدانی نبوده است.

ستاد مبارزه با مواد مخدر کاهش 17 درصدی کشف تریاک را با استناد به گزارش فائو (سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد) ناشی از خشک‌سالی بی سابقه افغانستان در سال 2022 و 2023 می‌داند که عملاً استدلالی واقع‌بینانه و بسیار نزدیکتر به واقعیت است.

سؤال‌های بی‌پاسخ

افغانستان کشوری غنی از مواد معدنی است و با وجود عدم دسترسی به آب‌های آزاد از ظرفیت‌های زیرزمینی دست نخورده و مرغوبی بهره می‌برد که از لحاظ اقتصادی به آن جایگاه بالقوه ویژه‌ای می‌دهد. از تاریخچه دقیق کشت تریاک در افغانستان آمار دقیق وجود ندارد اما طبق نگاشته تاریخ نگاران این گیاه قدمتی پنج هزار ساله داشته و از سمری‌ها به مصر و سپس از طریق اعراب به مناطقی همچون افغانستان و سپس هند منتقل شده است.

با چنین تاریخچه قدیمی از تولید این مخدر که پایه بخش قابل توجهی از داروها را نیز محسوب می‌شود، با جمعیتی مواجه هستیم که نسل‌ها از طریق کشت و تولید این مخدر امرار معاش می‌کنند. آمارها نشان می‌دهد تقریباً نیم میلیون نفر در افغانستان به طور مستقیم در تولید تریاک اشتغال دارند و دو میلیون نفر نیز از این مخدر امرار معاش می‌کنند. جمعیتی که اگر بخواهیم برای آن کشت جایگزین و یا شغلی متفاوت محیا کنیم سال‌ها زمان لازم است.

حال با توجه به گزارش فائو مبنی بر خشک‌سالی بی‌سابقه، اگر ادعای رژیم طالبان و سازمان ملل را بر تقریاً صفر شدن کشت خشخاش بپذیریم، هنوز مشخص نیست چه کشت جایگزینی پس از ممنوعیت تولید تریاک عملی شده است؟

علاوه بر این چگونه می‌توان پذیرفت کشوری که تقریباً 90 درصد تولید تریاک جهان را در دست دارد به یکباره و طی یک سال چنین تغییری را ایجاد می‌کند؟ اتفاقی را برای کشورهایی همچون میانمار، مکزیک و دیگر تولیدکنندگان سنتی و صنعتی مخدر تجربه نشده است.

اما ادعای چنین کاهشی از سوی مسئولان مقابله با مواد مخدر کشورمان بارها ردشده و قابل قبول نبوده است. قائم مقام دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر ابتدای تابستان سال گذشته در مورد وعده‌های طالبان جهت کاهش تولید مخدرها گفت: ادعای حاکمیت مستقر در افغانستان برای کاهش تولید مواد مخدر در حد شعار بوده و در همین حد باقی مانده است.

حال منابع آگاه و دیگر مسئولان حوزه اجرا و سیاست‌گذاری مقابله با مواد مخدر نیز در گفت‌و‌گو با خبرگزاری جمهوری اسلامی چنین ادعایی از سوی سازمان ملل و مسئولان افغانستان غیر واقع‌بینانه می‌دانند. به‌نظر می‌رسد با توجه به تحلیل آمارها شاهد نوعی گزارش دهی واقع‌گرایانه هستیم که نه تنها هیچگونه الگویی برای اندازه‌گیری آن وجود ندارد، بلکه جدیت مقابله با مواد مخدر را نیز به سطح پایینی تقلیل می‌دهد.